Ramallah, Palestyna, 22.08.2002

 

 

Dr Hanan Ashrawi

Palestyńska intelektualistka, rzecznik Palestyny, polityk

22 sierpnia 2002 roku, Ramallah (okupowana Palestyna)

rozmawiał

Piotr Balcerowicz

 

Dr Hanan Daoud Khalil Ashrawi, jedna z czołowych osobistości palestyńskiego życia politycznego i intelektualnego. Urodziła się w 1946 roku w Ramallah (Palestyna). Jej ociec był założycielem Organizacji Wyzwolenia Palestyny. W 1967 roku Hanan Ashrawi rozpoczęła studia na Uniwersytecie Amerykańskim w Bejrucie na wydziale filologii angielskiej. Wybuch Wojny Sześciodniowej w 1967 roku, która zakończyła się okupacją Zachodniego Brzegu i strefy Gazy, na kilka lat zamknął jej możliwość powrotu w strony rodzinne na podstawie izraelskiego tzw. “dekretu o nieobecnych” (Absetee Act). Po uzyskaniu doktoratu z literatury średniowiecznej na University of Virginia, USA, i po tym, jak władze izraelskie zezwoliły jej na powrót do Palestyny w 1973 roku objęła katedrę anglistyki na Uniwersytecie w Birzeit, a następnie pełniła funkcję dziekana wydziału nauk humanistycznych, którą sprawowała aż do zamknięcia uniwersytetu w Birzeit w 1987 roku przez władze izraelskie. Po słynnej debacie telewizyjnej w programie “Nightline” w amerykańskiej stacji ABC w 1988 roku stała się jedną z najbardziej znanych i popularnych osobistości palestyńskich na świecie. W 1991 roku została rzecznikiem prasowym palestyńskiej delegacji na Bliskowschodnią Konferencję Pokojową w Madrycie. Po powstaniu Autonomii Palestyńskiej została ministrem edukacji i badań naukowych w rządzie Yassera Arafata. W 1998 roku zrezygnowała z tej funkcji na znak protestu przeciwko autorytarnemu sprawowaniu władzy i szerzącej się korupcji w kręgach rządowych. W tym samym roku została przewodniczącą Palestyńskiej Niezależnej Komisji ds Praw Obywatelskich, a w 1999 roku założyła niezależną organizację MIFTAH: Palestyńską Inicjatywę na rzecz Promocji Globalnego Dialogu i Demokracji, której celem jest “wspieranie zasad demokracji i rzeczywistego dialogu opartego na otwartej i szczerej wymianie informacji i idei” oraz dostarczanie “aktualnych, ścisłych i wiarygodnych informacji i analiz nt wszelkich aspektów palestyńskiej rzeczywistości”. W wyborach w styczniu 2006 została ponownie wybrana do Palestyńskiej Rady Legislacyjnej (parlamentu) z listy niezależnego bloku demokratycznego "T rzecia droga".

 

Piotr Balcerowicz: Od Bliskowschodniej Konferencji Pokojowej w Madrycie, w której Pani brała udział, upłynęło 11 lat. Jak Pani ocenia obecną sytuację po tylu latach negocjacji?

Hanan Ashrawi: To, czego teraz jesteśmy świadkami, jest katastrofalne. Nie tylko w aspekcie tragedii humanitarnej. Także na płaszczyźnie politycznej, gdy weźmiemy pod uwagę perspektywy rozwiązania tego kryzysu i możliwości porozumienia, sytuacja przedstawia się niewesoło. Przyznam, że jest to najgorszy okres w historii Palestyny nie tylko od rozpoczęcia izraelskiej okupacji Zachodniego Brzegu i strefy Gazy w 1967 roku, ale nawet od pierwszej wojny w 1948 roku. Na beznadziejność sytuacji w Palestynie nakłada się siłowy sposób rozwiązywania problemów politycznych przez supermocarstwa,  niekorzystna zmiana w postrzeganiu problematyki bliskowschodniej w społeczeństwach zachodnich, brak woli politycznej i poczucie, że brak alternatyw oraz splot zdarzeń na płaszczyźnie globalnej powodują, że szanse na znalezienie autentycznego rozwiązania konfliktu bliskowschodniego stały się nikłe. Do tego szalenie trudno przełamać narosłe stereotypy i uprzedzenia.

Piotr Balcerowicz: Jak w takiej sytuacji rysują się perspektywy kompromisu palestyńsko-izraelskiego?

Hanan Ashrawi: W obecnej sytuacji nie ma szans na kompromis. Kompromis oznacza, że obie strony podejmują ze sobą rozmowy i są gotowe, by spotkać się w pół drogi. Zamiast tego po stronie izraelskiej mamy do czynienia jedynie ze zbrojną okupacją i z całkowitym odrzuceniem jakiegokolwiek dialogu czy negocjacji przez Ariela Sharona i jego rząd. Ta ekipa jest całkowicie zamknięta na jakikolwiek proces pokojowy...

Piotr Balcerowicz: Czy to by miało znaczyć, że należy odczekać do zmiany ekipy rządzącej w Izraelu?

Hanan Ashrawi: Działania rządu Sharona dokonały spustoszeń w życiu polityczno-społecznym nie do naprawienia. Nie tylko unicestwili oni wcześniejszy proces pokojowy, ale jednocześnie prowadzą politykę faktów dokonanych, od których nie będzie powrotu, a które  będą wpływać na negocjacje w przyszłości. Ich polityka zniszczyła resztki zaufania i wiary w możliwość porozumienia, niezbędnych w procesie pokojowym. Oznacza to, że nie można zajmować biernego stanowiska i po prostu czekać, aż zmieni się opcja polityczna w Izraelu. Właśnie w tej tragicznej sytuacji należy tym intensywniej podejmować aktywne działania tutaj, lokalnie w Palestynie, ale też na płaszczyźnie międzynarodowej i globalnej, apelować do społeczeństw i do izraelskiej opinii publicznej, aby zapobiec nieodwracalnym szkodom, które definitywnie uniemożliwią przyszły dialog.

Piotr Balcerowicz: Jakie działania mogą zatem podjąć władze Autonomii Palestyńskiej w obecnej sytuacji?

Hanan Ashrawi: Żadnych! Przedstawiciele władz Autonomii są od miesięcy oblężeni, trzymani jako zakładnicy i przetrzymywani w aresztach. Infrastruktura Autonomii przestała istnieć, policja i służby bezpieczeństwa zostały zniszczone, społeczeństwo palestyńskie zostało rozbite i podzielone wewnętrzne w wyniku inwazji, a ludność ma poczucie, że żyje bez przywództwa. Rzeczywiście, na przywódcach Autonomii ciążą zobowiązania w stosunku do narodu palestyńskiego, ale jednocześnie nie posiadają oni obecnie ani władzy, ani swobody, ani środków, by się z nich wywiązać. Możliwość sprawowania władzy przez administrację palestyńską została unicestwiona przez działania izraelskie.

Piotr Balcerowicz: Władze Izraela wskazują, że czyniąc tak mając na celu zapewnienie narodowi izraelskiemu bezpieczeństwa przed palestyńskimi atakami terrorystycznymi.

Hanan Ashrawi: Przecież władze Autonomii Palestyńskiej nie mają najmniejszego wpływu na te ataki. Wszyscy doskonale wiedzą, że wielokrotnie wypowiadałam się otwarcie i krytycznie na temat władz Autonomii. Ale obarczanie ich odpowiedzialnością za te ataki jest przejawem ignorancji i nieodpowiedzialności w sytuacji, kiedy w rzeczywistości robią wszystko, co w ich mocy, by zapobiec wszelkim atakom na ludność cywilną, kiedy wielokrotnie takie ataki potępiali - nawet za cenę utraty popularności. Ataki takie podejmowane są przez skrajną opozycję, przez grupy ekstremistów i radykałów, na które władze Autonomii nie mają żadnego wpływu, bo takiego wpływu zostały pozbawione przez okupację izraelską. Izrael zaś nieodmiennie traktuje władze Autonomii jako kozła ofiarnego. Choć jest to wygodne, to jest to jednak przekłamywanie rzeczywistości i oszukiwanie izraelskiej opinii publicznej. Dyskusja publiczna odbywająca się obecnie w społeczeństwie izraelskim nie jest otwarta: karmi się sztuczną pożywką rzeczywistości wirtualnej, która nie odpowiada faktom.

Piotr Balcerowicz: Ale mimo to odnosi się wrażenie, że światowe media zajmują stanowisko proizraelskie. Jak to się zatem dzieje, że strona palestyńska przedstawiana jest w świetle aż tak niekorzystnym? Czy strona palestyńska sama nie ponosi odpowiedzialności za taki stan rzeczy?

Hanan Ashrawi: Oczywiście, że tak. Palestyńczycy mogliby - i powinni - zaprezentować się światu w dużo korzystniejszym świetle. Problem polega na tym, że strona izraelska dysponuje ogromną machiną medialną. Wydają setki milionów dolarów na kampanię medialną, wynajmują agencje public relations. Władze izraelskie mają około czterdziestu rzeczników prasowych, wynajmują rzeszę specjalistów medialnych w Stanach Zjednoczonych, posiadają umocowanie instytucjonalne na całym świecie, co umożliwia im prowadzenie skoordynowanej polityki informacyjnej na skalę globalną. Do tego w wielu krajach, a szczególnie w Stanach Zjednoczonych, istnieje silne lobby proizraelskie, które ze swej strony wydaje ogromne środki na pozytywną kampanię medialną. My zaś ze swej strony dysponujemy jedynie jednostkami: sympatykami i woluntariuszami, którzy próbują upowszechniać fakty, nie posiadają jednak odpowiednich struktur organizacyjnych, biur, funduszy. Nie mamy możliwości ani środków, by wynająć profesjonalistów, by zamówić ekspertyzy. To, co nam pozostaje, to nasza wiara w słuszność naszej walki o niepodległość. Nasza polityka medialna nie tylko nie jest spójna, ale praktycznie nie istnieje. Każdy mówi swoim głosem i za siebie. Mówimy szczerze i bezpośrednio, z pasją i zaangażowaniem, z głębi naszych tragicznych przeżyć. Z kolei Izrael wykorzystuje w kampanii medialnej najnowsze metody socjotechniczne, operuje językiem przetworzonym,  kreuje informację w sposób profesjonalny. My nie dysponujemy takim profesjonalizmem. Dlatego też, Izraelowi udało się zafalsyfikować rzeczywistość i z sukcesem manipuluje opinią publiczną.

Piotr Balcerowicz: Dlaczego zatem palestyńskie organizacje i instytucje, takie jak palestyńskie radio i telewizja, nie podejmują dialogu ze społeczeństwem izraelskim?

Hanan Ashrawi: Przy takich zniszczeniach, gdy od dawna nie wolno nam się przemieszać, gdy ograniczeni jesteśmy godziną policyjną, która potrafi trwać po kilka dni, z dużą trudnością udaje się nam - Palestyńczykom rozmawiać ze sobą. W chwili obecnej należy działać przede wszystkim na rzecz wewnątrzpalestyńskiej debaty i promować wewnętrzny dialog, sprzyjający jedności i otwartości społeczeństwa palestyńskiego. Ja ze swej strony staram się podejmować tego typu działania, które przyniosłyby pozytywne skutki także na płaszczyźnie międzynarodowej, globalnej. Nie chodzi tylko o apelowanie do mediów, ale przede wszystkim do podobnych organizacji i osób otwartych na dialog po stronie izraelskiej i na świecie. Do izraelskiej opinii publicznej można apelować nie tylko za pomocą środków konwencjonalnych, takich jak radio czy telewizja. Należy podejmować bezpośredni dialog z poszczególnymi jednostkami w społeczeństwie izraelskim. Niestety szalenie trudno przychodzi nam działać na rzecz zbliżenia społeczeństw palestyńskiego i izraelskiego w obecnych warunkach. Obywatele Izraela potrzebują specjalnych zezwoleń na wjazd na teren Palestyny, a zezwoleń tego typu władze izraelskie z zasady im nie wydają! Nam zaś nie wolno opuszczać naszego miejsca zamieszkania. Mnie nie wolno pojechać do mojego biura, które znajduje się w Jerozolimie! A mimo to staramy się działać na rzecz dialogu i porozumienia wszelkimi dostępnymi środkami, wykorzystując przede wszystkim elektroniczne środki przekazu informacji.

Piotr Balcerowicz: Jak ocenia Pani zmiany dokonujące się w samym społeczeństwie izraelskim w sytuacji, kiedy bezpośrednie kontakty interpersonalne między Żydami a Palestyńczykami są niemożliwe, kiedy dialog między obydwiema społecznościami został drastycznie ograniczony? Odnosi się wrażenie, że wiele lęków i obaw obywateli Izraela oraz ich wyobrażenie przeciętnego Palestyńczyka jest kreowane przez media...

Hanan Ashrawi: Polityka medialna w Izraelu funkcjonuje wedle ściśle określonego wzorca. Za każdym razem, kiedy do władzy w Izraelu dochodzi prawica, kiedy w życiu politycznym Izraela zaczyna odgrywać rolę ekstremizm religijny, ten wzorzec jest przywracany. Prawica w Izraelu żyje na pożywce nienawiści i strachu, dlatego też kreuje taki stereotyp, wzmacnia w społeczeństwie poczucie niepewności, a nawet uprzedzenia rasowe, by dzięki temu utrzymać się u władzy. Elity polityczne kierują się swoim wąsko pojętym interesem politycznym, a koszty płaci cały naród izraelski. Takie działania zamykają niestety możliwość dialogu i porozumienia w przyszłości. Nigdy wcześniej nie obserwowałam w Izraelu takiego braku otwartości ani tak ograniczonego intelektualnie, jednostronnego i monolitycznego dyskursu publicznego, który dąży do wyzucia “innego”, “kulturowo obcego” z człowieczeństwa. Z tej sytuacji korzyści czerpie jedynie wąska grupa polityków, a cierpi idea otwartości społeczeństwa. Przedłużanie poczucia niepewności, lęku i braku zaufania w społeczeństwie izraelskim prowadzi do swego rodzaju społecznej psychozy, a eksploatowanie tych frustracji społecznych przez polityków  zamyka możliwość dialogu z innymi kulturami i cywilizacjami. Koszty społeczne są szalenie wysokie.

Piotr Balcerowicz: Czy nie sądzi Pani, że niekorzystnym czynnikiem nie jest powszechność i dostępność broni w społeczeństwie izraelskim, gdzie dostęp do broni ma niemal każdy i broń widoczna jest na każdym kroku? Niestety, niedostępne są oficjalne i wiarygodne statystyki na temat nadużycia broni.

Hanan Ashrawi: Od samego początku, okupacja była źródłem szalonych wypaczeń i ogromnych kosztów moralnych po stronie okupanta. Siłą rzeczy dezintegracji ulega stopniowo tkanka społeczna, kiedy broń staje się argumentem i środkiem perswazji, kiedy żołnierze mogą strzelać bez ostrzeżenia do cywilów i nie rozliczają się z podejmowanych działań. Niekontrolowane użycie przemocy wpływa na wzorce zachowań społecznych. Wytwarza się kompleks okupanta, który zwolniony jest od odpowiedzialności moralnej. Ofiarą swych działań staje się samo społeczeństwo Izraela. Żyje ono w przetworzonej rzeczywistości, w której dezintegracji ulegają podstawowe wartości moralne. Nadmiar sprawowanej władzy i możliwość jej bezkarnego nadużycia w warunkach wojny prowadzi do wypaczonej oceny rzeczywistości. Ale paradoksalnie taki stan rzeczy prowadzi w społeczeństwie izraelskim do skrajnego poczucia braku bezpieczeństwa, lęku, beznadziejności i poczucia własnej słabości. Ta kombinacja staje się szczególnie niebezpieczna, gdyż usprawiedliwia wszelką agresję. Żaden naród nie ma prawda do zniewalania innego narodu, do okupacji przy użyciu skrajnych środków przemocy, do systematycznej deprecjacji wartości życia innych jednostek. W interesie narodu izraelskiego leży zatem, by zwalczać mity rozprzestrzeniane przez ekstremistów prawicowych i religijnych w Izraelu, w tym mitu, że Arabowie wspierają Palestyńczyków, by za ich pomocą zniszczyć państwo Izrael. Tworzenie i rozpowszechnianie takich mitów wyrządza ogromną szkodę społeczeństwu izraelskiemu, uniemożliwiając mu właściwą ocenę rzeczywistości i zrozumienie przyczyn obecnego konfliktu  i uniemożliwiając poszukiwanie rozwiązań.

Piotr Balcerowicz: Jak zatem ocenia Pani izraelską demokrację?

Hanan Ashrawi: Zjawisko, z którym mamy do czynienia w Izraelu, jest wyjątkowo selektywne. A przecież nie można mówić o selektywnej czy częściowej demokracji czy o demokracji, która zezwala obywatelom społeczeństwa demokratycznego na uczestniczenie w okupacji innego narodu. W rzeczywistości mamy w Izraelu do czynienia z wypaczoną demokracją, która w sposób wybiórczy ocenia, kto ma prawo korzystać z jej dobrodziejstw, która wyklucza z pełnego udziału w życiu publicznym i politycznym całe grupy społeczne: na podstawie kryterium religijnego wyklucza wyznawców innych religii niż judaizm, na podstawie kryterium pochodzenia etnicznego wyklucza Palestyńczyków i tzw. izraelskich Arabów. Ta selektywna demokracja, w której współistnieje np. sądownictwo świeckie i religijne,  nie wykształciła w pełni struktur państwowych charakterystycznych dla demokratycznych społeczeństw otwartych i neutralnych światopoglądowo. Mówiąc inaczej, zasady państwa izraelskiego opierają się na prymacie określonej grupy etnicznej i określonej społeczności religijnej, co powoduje, że jest ona z definicji niedemokratyczna.

Piotr Balcerowicz: Czyli przypominałaby w jakimś stopniu demokrację antyczną, demokrację charakterystyczną dla greckich polis?

Hanan Ashrawi: Zdecydowanie tak, gdyż zakłada istnienie grupy uprzywilejowanej i daje pełnię praw tylko tej grupie. W ciągu lat wypracowano w Izraelu szalenie złożony system dyskryminacji, definiujący, kto i na jakich zasadach dopuszczony jest do określonych przywilejów i obowiązków. Najbardziej jaskrawym zaś przykładem pogwałcenia zasad demokracji w Izraelu jest okupacja.

Piotr Balcerowicz: Izrael jednak nieustannie podkreśla, że jest jedyną demokracją na Bliskim Wschodzie, a niepodległa Palestyna żadną miarą nie jest w stanie stworzyć nawet namiastki demokracji. Na ile zatem możemy w ogóle mówić o ruchach demokratycznych i tradycji demokratycznej wśród Palestyńczyków?

Hanan Ashrawi: Nikt w zdrowej demokracji nie ma uprawnień, by składać takie deklaracje, gdyż mają one podłoże rasistowskie. Nie istnieje coś takiego jak “gen demokratyczny”, z którym jedni się rodzą, inni zaś nie. Gdyby podejść do tego konsekwentnie, to by znaczyło, że Izrael chce przez to powiedzieć, że my Palestyńczycy rodzimy się ze szczególnym genami zwanymi “przemoc” i “terror”, a jednocześnie nie występuje u nas gen “demokracja”. Na tym przykładzie wyraźnie widzimy, jakich zabiegów na płaszczyźnie lingwistycznej i socjotechnicznej używa Izrael, fabrykując rzeczywistość i przyoblekając ją w szczególną szatę języka i pojęć. Przede mną leży najnowszy raport jednej z izraelskich agencji doradczych od public relations. Jego podstawowym zaleceniem jest stwierdzenie, że nie należy poddawać ocenie i analizie obecną rzeczywistość; zamiast tego należy ją tworzyć na wielu poziomach; należy nieustannie podkreślać kontrast między Izraelem i Palestyną, wskazując, że jedyną prawdziwą demokracją jest Izrael, a jej zaprzeczeniem - Palestyńczycy. To fasadowe, uproszczone ukazywanie przekształcanej rzeczywistości jest szalenie proste, ale też szalenie niebezpieczne, gdyż w rezultacie prowadzi do poczucia, że nie ponosi się odpowiedzialności za własne działania, gdyż przedmiot tych działań - Palestyńczyk - zostaje zdehumanizowany, jest rozpatrywany na innej płaszczyźnie i wedle innych kryteriów niż pełnoprawny obywatel Izraela, a w rezultacie zostaje pozbawiony podstawowych praw obywatelskich, jakie winny mu przysługiwać w prawdziwej demokracji. Zamiast prowadzić do poszukiwania rozwiązań, taka polityka jedynie pogłębia konflikt. Traktowanie pojęcia “demokracja palestyńska” na wzór idei “człowiek na Marsie” jest częścią destrukcyjnego procesu.

Piotr Balcerowicz: Na jakie tradycje demokratyczne mogą zatem wskazać sami Palestyńczycy?

Hanan Ashrawi: Na podstawie moich obserwacji i znajomości historii sądzę, że możemy mówić o szczerym oddaniu idei demokratycznej w Palestynie. Wielu z Palestyńczyków oddało życie dla idei demokracji i praw człowieka. To właśnie Palestyńczycy mogą się poszczycić najdłuższymi tradycjami demokratycznymi na tej ziemi. Pragnę podkreślić, że na długo przedtem, zanim w ogóle powstało państwo Izrael, Palestyńczycy odbywali wybory. Mój ojciec był przewodniczącym Arabskiego Związku Studentów Medycyny, moja matka studiowała w latach dwudziestych i brała czynny udział w życiu społecznym. Palestyna była tętniącym życiem centrum kultury i oświecenia w świecie arabskim. Palestyna zawsze uchodziła za najbardziej postępową, liberalną i otwartą krainę, z żywym systemem wyborów i intensywnym życiem demokratycznym. Problem polega na tym, że powstanie Izraela odbyło się kosztem Palestyńczyków i oznaczało gwałtowne i siłowe zniszczenie naszej rzeczywistości. Okupacja zaprzepaściła nasze szanse na dalszy rozwój demokratyczny. Z dnia na dzień my wszyscy staliśmy się albo uchodźcami, albo ludźmi żyjącymi pod okupacją, tak czy inaczej pozbawionymi podstawowym praw demokratycznych. Oczywiście nie wolno nam zapominać o szeregu wewnętrznych problemach w społeczeństwie palestyńskim i o nadużyciach władzy, które sama regularnie piętnuję. Ale podkreślam: Palestyńczycy żyją od ponad półwiecza pod okupacją i nie sposób w takich warunkach krzewić idee demokratyczne. Aż do chwili powstania Autonomii Palestyńskiej wszelkie wybory  były na tej ziemi nielegalne. Nielegalne było tworzenie organizacji i struktur prodemokratycznych czy choćby zakładanie prymitywnych samorządów. Sankcją karną było zagrożone propagowanie idei demokratycznych i działanie na rzecz swobód obywatelskich i praw człowieka. A jednak nam się udało. Przeprowadziliśmy demokratyczne wybory, stworzyliśmy struktury demokratyczne, posiadamy 35 organizacji działających na rzecz praw człowieka. Świadomość idei społeczeństwa otwartego, swobód obywatelskich, praw kobiet i zasad demokracji jest szeroko rozpowszechniona wśród Palestyńczyków. Myślę, że jesteśmy doskonale przygotowani do budowania państwa w pełni demokratycznego.

Piotr Balcerowicz: Jednocześnie ogromna część społeczeństwa palestyńskiego zdobywała wykształcenie na uczelniach zachodnich...

Hanan Ashrawi: Tak, to prawda. Mamy największy odsetek osób z wyższym wykształceniem w krajach arabskich, a wielu z nas wychowywało się na wzorcach kultury zachodniej. Tradycyjnie Palestyńczycy przykładali ogromną wagę do edukacji. Wedle mojej oceny ich wykształcenie przyczyniło się także do drenażu mózgów w Palestynie, ponieważ każdy dążył do zdobywania wiedzy i poprawy swoich kwalifikacji zawodowych. W rezultacie dorobiliśmy się najwyższego odsetka absolwentów szkół wyższych na Bliskim Wschodzie. Tylko gdzie oni teraz są?!

Piotr Balcerowicz: W jakim sposób wpływa na sytuację w Palestynie i na proces budowy struktur demokratycznych działalność skrajnych ugrupowań muzułmańskich?

Hanan Ashrawi: Niestety odgrywają one coraz większą rolę. Im bardziej sytuacja się pogarsza, tym większym poparciem zaczynają się cieszyć rozwiązania uproszczone i skrajne, a wzrost popularności ekstremistów po stronie izraelskiej wspiera i nakręca koniunkturę ekstremistom po naszej stronie. Im więcej przemocy stosuje Izrael i im brutalniejsza się ona staje, tym więcej przejawów przemocy pojawia się z naszej strony. Tę zależność wzmacnia także stosowanie języka ideologii zarówno po stronie palestyńskiej, jak i izraelskiej: jeśli po obu stronach ekstremiści zaczynają odwoływać się do Boga i nasycają dyskurs polityczny irracjonalną ideologią, a jednocześnie rozsądne i umiarkowane siły i partie polityczne o charakterze demokratycznym, otwartym i liberalnym nie są w stanie przedstawić ideologii o równie silnym ładunku emocjonalnym, to w rezultacie posłuch zdobywają ugrupowania radykalne, operujące uproszczoną wizją polityczną. W głównej mierze ugrupowania o silnym charakterze islamskim. To, co powinniśmy uczynić, to dążyć do zjednoczenia sił demokratycznych i liberalnych, aż osiągną masę krytyczną i będą przyciągały wszelkie głosy rozsądku, a w rezultacie na margines zostaną zepchnięte dwie skrajne postawy polityczne: skorumpowani politycy bez określonej ideologii oraz silnie zideologizowane ruchy islamskie.

Piotr Balcerowicz: Odnosi się wrażenie, że centrum spektrum politycznego jest nadal w dużym stopniu niezagospodarowane.

Hanan Ashrawi: W rzeczywistości centrum spektrum politycznego jest niezorganizowane. Jest rozbite na różnorodne instytucje wspierające idee społeczeństwa obywatelskiego, organizacje pozarządowe, szereg drobnych partii politycznych itp. Należy je wszystkie zebrać, zjednoczyć, by osiągnąć ową masę krytyczną...

Piotr Balcerowicz: Rzeczywiście społeczeństwo palestyńskie ma jak na razie do wyboru między przedstawicielami władz Autonomii Palestyńskiej, których uważają w dużym stopniu za skorumpowanych, a skrajnymi organizacjami islamistów, takimi jak Hamas czy Islamski Dżihad.

Hanan Ashrawi: To jest dokładnie to, co ja określam uproszczoną polaryzacją społeczeństwa palestyńskiego. Ale takie ujęcie nie oddaje prawdziwego charakteru postaw politycznych w naszym społeczeństwie. Z całą pewnością ugrupowania prodemokratyczne reprezentują zdecydowaną większość naszego społeczeństwa. Niestety, nadal nie współdziałają ze sobą w stopniu wystarczającym. Mam jednak nadzieję, że zdążymy się zjednoczyć przed zbliżającymi się wyborami.

Piotr Balcerowicz: Jak wyobraża sobie Pani przyszłe niepodległe państwo palestyńskie? Na ile będzie one świeckie, a na ile zdominowane przez czynniki religijne?

Hanan Ashrawi: Z całą pewnością powinno ono mieć charakter ponadwyznaniowy i świecki. Powinniśmy dołożyć wszelkich starań, aby działać na rzecz silnego świeckiego nurtu politycznego. Przede wszystkim nie sądzę, by dało się zdefiniować charakter państwa przez pryzmat religii. Demokratyczne państwo z założenia powinno być pluralistyczne, neutralne światopoglądowo i tolerancyjne. Nie aprobuję tego, że Izrael definiuje swój byt przez pryzmat religii i dlatego tym bardziej pragnę, by tego losu nie podzieliła Palestyna. Zawsze podkreślaliśmy, że należy dbać o utrzymanie kulturowego bogactwa i religijnej różnorodności w Palestynie, gdyż to wzmacnia jej wartość. Przeciwstawiam się redukowaniu państwa do monolitycznego, jednorodnego ujęcia kultury, religii, języka czy tła etnicznego, tak jak ma to miejsce w Izraelu. Jesteśmy narodem historycznie zróżnicowanym i na tym polega bogactwo naszej kultury. Siłą rzeczy pociąga to postawę pluralistyczną, tolerancyjną i otwartą, i powinniśmy dbać o jej utrzymanie. Co więcej taka różnorodność kulturowa, etniczna, językowa i religijna jest doskonałą bazą dla dalszego harmonijnego rozwoju.

Piotr Balcerowicz: Jak zatem przedstawia się Pani zdaniem sytuacja kobiet w Palestynie? Chyba zgodzi się Pani ze stwierdzeniem, że choć zdecydowanie jest ona lepsza niż w innych krajach arabskich, to daleka jest od stanu zadowalającego?

Hanan Ashrawi: Oczywiście! Bardzo dużo pozostaje do zrobienia. Od lat bardzo aktywnie działam w różnych ruchach na rzecz kobiet. Jeszcze w latach dwudziestych mój ojciec wiele pisał o ruchach na rzecz kobiet i o prawach kobiet. Wielokrotnie podkreślał, że prawa kobiet są równe prawom mężczyzn z zasady, a nie z łaski mężczyzn. Ruchy na rzecz kobiet w Palestynie datują się na początek XX wieku, choć organizacje podejmujące aktywne działania na rzecz równouprawnienia rozwinęły się intensywnie dopiero w latach siedemdziesiątych. W naszym społeczeństwie możemy napotkać kobiety szalenie otwarte, wyzwolone, doskonale wykształcone, ale także kobiety uciemiężone, pozbawione podstawowych praw. Większość ruchów feministycznych w latach siedemdziesiątych podejmowało działania na płaszczyźnie politycznej i pierwotnie było zaangażowanych przede wszystkim w walkę narodowowyzwoleńczą. Z czasem zaczęło przywiązywać coraz większą wagę do poprawy losu kobiet w konserwatywnych kręgach społecznych: w ciągu ostatniej dekady ruchy te skupiały się na kwestiach wewnątrzspołecznych. Dopiero ostatnio łączymy te dwie kwestie: procesy demokratyczne na płaszczyźnie politycznej z ideą sprawiedliwości społecznej. Oczywiście jesteśmy częścią świata arabskiego i siłą rzeczy cechują nas niektóre wady charakterystyczne dla tradycyjnego społeczeństwa plemiennego, patriarchalnego, zdominowanego przez mężczyzn. Dlatego pracujemy nad zmianą tych konserwatywnych wzorców społecznych.

Piotr Balcerowicz: Co Pani zdaniem wymaga natychmiastowej zmiany w sytuacji palestyńskich kobiet?

Hanan Ashrawi: Mnóstwo rzeczy wymaga wsparcia i potrzebuje tego, co ja określam mianem “pozytywnej interwencji”. Na przykład udział kobiet w wyborach, równouprawnienie, równość względem prawa, rozsądny parytet kobiet i mężczyzn w obieralnych ciałach, brak dyskryminacji, kwestie spadkowe, stworzenie grup wsparcia dla kobiet we wszelkich dziedzinach na płaszczyźnie społecznej, politycznej, ekonomicznej, rodzinnej; propagowanie idei społeczeństwa obywatelskiego i zachęcanie kobiet do jego współtworzenia. Pracujemy nad tym od lat, ale nie da się wprowadzić zmian natychmiastowo: należy podejmować równoległe działania na płaszczyźnie legislacyjnej, w sferze planowania itp.

Piotr Balcerowicz: Czy w swej działalności społeczno-politycznej napotyka Pani niekiedy na sprzeciw kobiet?

Hanan Ashrawi: Tak, niekiedy to się zdarza. Jednak w większości kobiety uświadamiają sobie konieczność gruntownych zmian i jeżeli dochodzi do nieporozumień, to dotyczą one nie tyle zasady, co konkretnej taktyki i strategii działań. Mało która kobieta chce pozostać obywatelem drugiej kategorii, pozbawionym podstawowych praw. Regularnie spotykam się z kobietami z obozów dla uchodźców czy z najbardziej zacofanych rejonów wiejskich. Wszystkie one powtarzają zgodnie: chcemy być takie jak ty, chcemy być traktowane na równi z mężczyznami, chcemy mieć możliwość mówienia pełnym głosem i domagania się naszych praw. Zatem problem polega przede wszystkim na zmobilizowaniu tych rzesz kobiet do podejmowania wspólnych działań, by doprowadzić do zmiany statusu kobiet. Możemy to osiągnąć udostępniając edukację, tworząc dla nich miejsca pracy, system pomocy społecznej, zmiany w legislaturze, dopuszczając kobiet do zasiadania w administracji państwowej itp.

Piotr Balcerowicz: A jak reagują na takie działania palestyńscy mężczyźni?

Hanan Ashrawi: Wielu mężczyzn wspiera nasze działania, mamy krąg sympatyków i sprzymierzeńców. Same dbamy o to, by razem z nami pracowali mężczyźni na rzecz wspólnego społeczeństwa, wspólnego państwa, wspólnego dobra publicznego. Uważam, że ruch kobiet nie powinien się izolować; powinien mobilizować kobiety, ale także mężczyzn myślących podobnie. Oczywiście są mężczyźni, którzy czują się w taki czy inny sposób zagrożeni i protestują, gdy mają poczucie, że w wyniku równouprawnienia mogą utracić swoje przywileje, swoją władzę. To rzecz naturalna. Jedynie mężczyźni słabi definiują swoją męskość poprzez pryzmat dominacji nad kobietą. Ale coraz więcej mężczyzn rozumie, że autentyczna władza to nie dominacja lecz współuczestniczenie we władzy. Znajdujemy się w okresie przejściowym i również tutaj należy dążyć do tego, by ruch na rzecz praw kobiet osiągnął masę krytyczną. Na niekorzystną pozycję kobiet w Palestynie wpływa także okupacja Izraela. Fakt, że mężczyźni pozbawieni są praw politycznych i obywatelskich rzutuje na ich samoocenę i w konsekwencji na sytuację kobiet. Gdy jednostka zostaje uciemiężona, niejednokrotnie szalenie trudno przychodzi jej zrozumieć, że sama jest źródłem uciemiężenia innych, znajdujących się niżej w hierarchii społecznej. Widać to wyraźnie w kontekście walki o pracę. Mężczyźni postrzegani są jako żywiciele rodziny, więc siłą rzeczy pozycja kobiety we współzawodnictwie o pracę jest słabsza. A to rzutuje na jej niezależność ekonomiczną. Podobnie gdy budżet rodziny jest ograniczony, to do szkoły zostanie posłany syn a nie córka. Jak widzimy, prawa kobiet palestyńskich są ograniczane na wielu płaszczyznach: na płaszczyźnie narodowej, politycznej, ekonomicznej, rodzinnej, edukacyjnej itd. Aby poprawić los kobiet należy walczyć o poprawę losu całego narodu, o jego swobody polityczne i obywatelskie, należy walczyć z poniżeniem i okupacją.

Piotr Balcerowicz: Obecna sytuacja narodu palestyńskiego jest szczególnie trudna i uległa dramatycznemu pogorszeniu w ciągu dwóch lat, tj. od wybuchu drugiej intifady. Czy wobec tego druga intifada była poważnym błędem politycznym?

Hanan Ashrawi: Myślę, że takie ujęcie byłoby nadmiernym uproszczeniem. Przede wszystkim trudno określić to, czego jesteśmy teraz świadkami, intifadą. Na samym początku w roku 2000 spontaniczny wybuch niezadowolenia społecznego miał z pewnością charakter intifady, jednak został on błyskawicznie zdławiony przed Izrael i przekształcony w konfrontację militarną. Wybuch tej infifady był nieunikniony. Wszyscy obserwatorzy i analitycy ostrzegali Izrael, że brak rozwiązań politycznych ze strony Izraela doprowadzi do takiego wybuchu w sytuacji, kiedy w wyniku procesu pokojowego to Palestyńczycy stracili więcej: więcej pod względem istnień ludzkich, ziemi i ekonomii. W połowie roku 2000 żyliśmy na beczce prochu: wszystkie czynniki sprzyjające wybuchowi były już dane. Wkroczenie Ariela Sharona na Święte Wzgórze do kompleksu meczetu Al-Aqsa stanowiło iskrę inicjującą wybuch, którego można było jednak uniknąć. Niestety po stronie palestyńskiej znaleźli się tacy, którzy dali się ponieść emocjom i odpowiedzieli ogniem. W rezultacie w tej konfrontacji ucierpiało przede wszystkim społeczeństwo palestyńskie. Jestem świadoma, że także społeczeństwo Izraela ucierpiało w tym konflikcie w poważnym stopniu. Uważam bowiem, że nie ma żadnego usprawiedliwienia dla ataków na ludność cywilną. To, że palestyńska ludność cywilna jest celem ataków ze strony armii izraelskiej, nie oznacza, że należy odpowiadać tym samym. Niestety żadne społeczeństwo nie jest doskonałe. Ból, śmierć i cierpienie rodzi pragnienie zemsty, chęć obrony, dążenie do odpowiedzenia atakiem na atak. Wielu traktuje te działania jako element w walce o wolność i niepodległość.

Piotr Balcerowicz: Czasem słyszy się opinię, że Porozumienia pokojowe z Oslo były błędem, że obecna napięta sytuacja jest konsekwencją problemów, które pozostawiono wówczas bez rozwiązania, że Oslo zniweczyło zaawansowane negocjacje pokojowe w Madrycie. Jak ustosunkowałaby się Pani do takich głosów krytycznych?

Hanan Ashrawi: Oczywiście, mówiąc kolokwialnie, Oslo odbiło się czkawką. Procesowi z Oslo można by zarzucić wiele: umożliwiło sprawowanie władzy w Autonomii Palestyńskiej w sposób autorytarny, przedłużyło okupację Palestyny, umożliwiło okupantowi bezkarną eksploatację naszej ziemi itd. Wówczas jednak myśleliśmy inaczej. Liczyliśmy na to, że po podpisaniu tych porozumień uda się kontynuować negocjacje z Izraelem. Niestety Izrael zaczął postępować zgodnie z duchem i metodami okupanta, lekceważąc proces pokojowy. Problem Oslo nie polega na literze tych porozumień, gdyż sam tekst Porozumień zawiera wiele wad. Rzeczywisty problem Oslo polega na tym, że była to pułapka mentalna, która z jednej strony umożliwiła Izraelowi nadużycie swej silnej pozycji militarnej, z drugiej zaś strony spowodowała, że my pokładaliśmy nieuzasadnione nadzieje i wiarę, że z czasem problemy rozwiążą się samoistnie. Abstrakcyjny proces pokojowy bez realnie i powszechnie odczuwalnych skutków traci wiarygodność, a treść porozumień traci sens.

Piotr Balcerowicz: Bardzo dziękuje za rozmowę.

 

 

 

Artykuł nigdy nie był publikowany, ponieważ polskie media odmówiły druku (dziennik Rzeczpospolita, Gazeta Wyborcza, tygodniki Polityka i Wprost, dwumiesięcznik Res Publica Nowa).